دستگاه پرتو درمانی چیست؟
دستگاه پرتو درمانی بر این اصل استوار است که اشعه یونیزان به DNA سلول‌های سرطانی آسیب می‌رساند و توانایی آنها برای تکثیر را از بین می‌برد. انواع دستگاه‌های پرتو درمانی سرطان وجود دارد. این آسیب عمدتاً در سلول‌های سرطانی اتفاق می‌افتد زیرا آنها سریع‌تر از سلول‌های سالم تقسیم می‌شوند و توانایی کمتری برای ترمیم آسیب‌های وارده دارند. پرتوها می‌توانند از منبع خارجی به سمت بدن تابانده شوند (پرتودرمانی با پرتو خارجی) یا از طریق مواد رادیواکتیو کاشته شده در بدن (براکی‌تراپی) به تومور برسند.
دستگاه پرتو درمانی
دستگاه پرتو درمانی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی از پرتوهای پرانرژی استفاده می‌کنند و در انواع مختلفی مانند لیناک (LINAC) برای پرتودرمانی خارجی رایج، گامانایف برای تومورهای مغزی و سایبرنایف برای هدف‌گیری دقیق در سراسر بدن موجود هستند. این دستگاه‌ها با کمک تصویربرداری پیشرفته، پرتو را به دقت به تومور می‌رسانند و آسیب به بافت‌های سالم را به حداقل می‌رسانند. هدف اصلی آنها، درمان مؤثر سرطان با کمترین عوارض جانبی برای بیمار است.
دکتر احسان کرباسی، متخصص درمان سرطان.
برای مشاوره و رزرو نوبت همین حالا با شماره 02188627420تماس بگیرید.
انواع دستگاه‌های پرتو درمانی سرطان با پرتو خارجی (External Beam Radiation Therapy - EBRT)
پرتودرمانی با پرتو خارجی رایج‌ترین نوع پرتودرمانی است که در آن دستگاهی خارج از بدن، پرتوها را به سمت ناحیه درمانی هدایت می‌کند. این دستگاه‌ها به طور فزاینده‌ای پیچیده و دقیق شده‌اند.
1. شتاب‌دهنده‌های خطی (Linear Accelerators – Linacs)
- پرتودرمانی سه‌بعدی تطبیقی (3D Conformal Radiation Therapy – 3DCRT): این روش از تصاویر سه‌بعدی (معمولاً از سی‌تی اسکن) برای تعیین شکل و اندازه دقیق تومور استفاده می‌کند. پرتوها به گونه‌ای شکل داده می‌شوند که با شکل تومور مطابقت داشته باشند و بافت‌های سالم اطراف را به حداقل برسانند. این دستگاه‌ها از کولیماتورهای چندبرگی (Multileaf Collimators – MLCs) برای شکل‌دهی دقیق پرتوها استفاده می‌کنند.
- پرتودرمانی با شدت تعدیل‌شده (Intensity Modulated Radiation Therapy – IMRT): IMRT گامی فراتر از 3DCRT است. در این روش، علاوه بر شکل‌دهی پرتو، شدت پرتوها نیز در طول میدان درمان تغییر می‌کند. این امکان را فراهم می‌کند که دوزهای بالاتری به تومور و دوزهای کمتری به بافت‌های سالم مجاور رسانده شود. نرم‌افزار برنامه‌ریزی درمان نقش حیاتی در بهینه‌سازی توزیع دوز در IMRT دارد.
- درمان با قوس مدولار حجمی (Volumetric Modulated Arc Therapy – VMAT): VMAT یک شکل پیشرفته از IMRT است که در آن دستگاه لیناک در حین تابش پرتو به دور بیمار می‌چرخد. این چرخش همزمان با تغییر شکل و شدت پرتوها، امکان رساندن دوزهای بسیار دقیق و سریع را فراهم می‌کند. VMAT زمان درمان را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد و دقت را افزایش می‌دهد. دستگاه‌هایی مانند Elekta Harmony و Elekta Infinity از این قابلیت بهره می‌برند.
- پرتودرمانی با هدایت تصویر (Image Guided Radiation Therapy – IGRT): IGRT از فناوری‌های تصویربرداری (مانند سی‌تی اسکن مخروطی یا اشعه ایکس) در اتاق درمان برای تأیید موقعیت تومور قبل و در حین هر جلسه درمان استفاده می‌کند. این کار به تیم درمانی امکان می‌دهد تا در صورت جابجایی تومور (مثلاً به دلیل تنفس) تنظیمات لازم را انجام دهند. Elekta Versa HD و Elekta Unity نمونه‌هایی از سیستم‌های پیشرفته IGRT هستند که دقت درمان را به شدت بالا می‌برند.
- رادیوسرجری استریوتاکتیک (Stereotactic Radiosurgery – SRS): SRS در واقع یک جراحی نیست، بلکه یک روش پرتودرمانی بسیار دقیق و متمرکز است که دوز بسیار بالایی از پرتو را در یک یا چند جلسه به تومورهای کوچک (اغلب در مغز و ستون فقرات) می‌رساند. دستگاه‌هایی مانند گامانایف (Gamma Knife®) و سایبرنایف (CyberKnife®) نمونه‌های بارز SRS هستند. گامانایف از پرتوهای گاما استفاده می‌کند و بیشتر برای تومورهای مغزی کاربرد دارد، در حالی که سایبرنایف یک لیناک کوچک است که بر روی بازوی رباتیک نصب شده و امکان درمان تومورها در هر نقطه از بدن را با دقت بالا فراهم می‌کند.
- پرتودرمانی بدن استریوتاکتیک (Stereotactic Body Radiation Therapy – SBRT): SBRT مشابه SRS است اما برای درمان تومورهای کوچک در خارج از مغز و ستون فقرات (مانند ریه، کبد، پانکراس) استفاده می‌شود. SBRT نیز دوزهای بالا را در تعداد جلسات بسیار کمتری نسبت به پرتودرمانی معمولی ارائه می‌دهد.
2. پرتو درمانی پروتون (Proton Therapy)
3. شتاب‌دهنده خطی MRI (MRI Linear Accelerator – MR-Linac)
انواع دستگاه های پرتو درمانی داخلی (Internal Radiation Therapy - Brachytherapy)
- براکی تراپی با نرخ دوز بالا (High-Dose Rate Brachytherapy – HDR): در این روش، منبع رادیواکتیو به طور موقت (برای چند دقیقه) در محل تومور قرار داده می‌شود و سپس خارج می‌شود. این فرآیند ممکن است در چندین جلسه تکرار شود. HDR امکان کنترل دقیق دوز را فراهم می‌کند و اغلب برای سرطان‌های پروستات، سینه، دهانه رحم و واژن استفاده می‌شود.
- براکی تراپی با نرخ دوز پایین (Low-Dose Rate Brachytherapy – LDR): در LDR، دانه‌های رادیواکتیو کوچک (مانند دانه‌های ید-۱۲۵) به طور دائم در تومور کاشته می‌شوند. این دانه‌ها به مرور زمان (معمولاً چند ماه) پرتو را به آرامی ساطع می‌کنند. این روش بیشتر برای سرطان پروستات استفاده می‌شود.
- پرتو درمانی حین جراحی (Intraoperative Radiation Therapy – IORT): IORT شامل رساندن یک دوز واحد و بالای پرتو به ناحیه تومور در طول جراحی است، بلافاصله پس از برداشتن تومور. این کار به متخصصان امکان می‌دهد تا پرتو را مستقیماً به بستر تومور برسانند و از بافت‌های سالم اطراف با محافظ‌های سربی محافظت کنند. IORT می‌تواند خطر عود موضعی را در برخی سرطان‌ها کاهش دهد.
انواع دستگاه های پرتو درمانی سرطان:
- شتاب‌دهنده‌های خطی (LINACs): اینها رایج‌ترین نوع هستند که برای پرتودرمانی با پرتو خارجی (EBRT) استفاده می‌شوند. آنها از انرژی مایکروویو برای شتاب دادن به الکترون‌ها استفاده می‌کنند، که سپس با یک هدف برخورد کرده و فوتون‌های پرانرژی (اشعه ایکس) تولید می‌کنند یا می‌توانند مستقیماً به عنوان پرتوهای الکترونی استفاده شوند.
- گامانایف (Gamma Knife): اگرچه نام آن “چاقو” است، اما یک دستگاه است که پرتوهای بسیار متمرکز، عمدتاً برای تومورهای مغزی، را با استفاده از چندین منبع کبالت-60 ارائه می‌دهد.
- سایبرنایف (CyberKnife): یک سیستم رباتیک است که پرتو را با استفاده از یک شتاب‌دهنده خطی که بر روی یک بازوی رباتیک نصب شده است، ارائه می‌دهد. این سیستم امکان هدف‌گیری دقیق تومورها را در سراسر بدن، از جمله مغز، ستون فقرات و سایر نواحی، فراهم می‌کند.
- توموتراپی (Tomotherapy): دستگاهی است که یک شتاب‌دهنده خطی را با یک اسکنر سی‌تی (CT scanner) ترکیب می‌کند و امکان پرتودرمانی با هدایت تصویر (IGRT) را فراهم می‌آورد.
- TrueBeam: یک سیستم پیشرفته شتاب‌دهنده خطی است که تکنیک‌های درمانی متنوعی از جمله پرتودرمانی با شدت تعدیل شده (IMRT) و رادیوسرجری استریوتاکتیک (stereotactic radiosurgery) را ارائه می‌دهد.
نحوه عملکرد دستگاه های پرتو درمانی:
- مکان‌یابی هدف: پزشکان از تکنیک‌های تصویربرداری مانند سی‌تی اسکن (CT scans)، ام‌آر‌آی (MRI) و پت اسکن (PET scans) برای تعیین دقیق محل تومور و برنامه‌ریزی درمان استفاده می‌کنند.
- برنامه‌ریزی درمان: انکولوژیست پرتو یک برنامه درمانی را طراحی می‌کند و دوز مناسب پرتو و نحوه تحویل آن به تومور را تعیین می‌نماید.
- تحویل پرتو: بیمار روی یک میز درمان دراز می‌کشد و دستگاه به دور او می‌چرخد و پرتوهای دقیقا هدفمند را از چندین زاویه به تومور می‌رساند.
- نظارت: در طول درمان، برخی از دستگاه‌ها از تصویربرداری برای اطمینان از قرارگیری صحیح تومور و تحویل دقیق پرتو استفاده می‌کنند.
- هدف‌گیری دقیق: LINACها می‌توانند با تکنیک‌هایی مانند IMRT و رادیوسرجری استریوتاکتیک مجهز شوند تا هدف‌گیری را بیشتر بهبود بخشند و آسیب به بافت‌های سالم را به حداقل برسانند.
کاربرد دستگاه های پرتو درمانی برای انواع سرطان
راهکارهای مکمل و سیستم‌های پشتیبانی دستگاه پرتو درمانی
- سیستم‌های برنامه‌ریزی درمان (Treatment Planning Systems – TPS): این نرم‌افزارها به انکولوژیست‌های پرتو، فیزیکدانان پزشکی و دزیمتریست‌ها کمک می‌کنند تا بهترین طرح درمانی را برای هر بیمار ایجاد کنند. آنها با استفاده از تصاویر سی‌تی اسکن، MRI و PET، توزیع دوز پرتو را شبیه‌سازی و بهینه می‌کنند.
- سیستم‌های مدیریت درمان (Treatment Management Systems): این سیستم‌ها جریان کار درمان را از برنامه‌ریزی تا تحویل و ثبت سوابق بیمار، یکپارچه می‌کنند. آنها به افزایش کارایی و کاهش خطاهای انسانی کمک می‌کنند.
- سیستم‌های تضمین کیفیت (Quality Assurance – QA): تضمین کیفیت در پرتودرمانی حیاتی است. این سیستم‌ها شامل ابزارهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای بررسی عملکرد صحیح دستگاه‌ها و اطمینان از مطابقت دوز تحویلی با دوز برنامه‌ریزی شده هستند. راهکارهای QA خودکار و یکپارچه نقش مهمی در این زمینه دارند.
- مدیریت حرکت (Motion Management): حرکت تومور به دلیل تنفس یا سایر حرکات فیزیولوژیکی بیمار می‌تواند دقت درمان را کاهش دهد. فناوری‌های مدیریت حرکت (مانند دروازه‌بندی تنفسی، ردیابی تومور و تصویربرداری زمان واقعی) به جبران این حرکات کمک می‌کنند تا پرتو همیشه تومور را هدف قرار دهد.
بهترین دستگاه پرتو درمانی ایران کدام است؟
تعیین بهترین دستگاه پرتودرمانی به عوامل متعددی بستگی دارد و نمی‌توان یک پاسخ واحد ارائه داد، زیرا بهترین گزینه برای هر بیمار بر اساس نوع و محل تومور، وضعیت کلی سلامت و اهداف درمانی متفاوت است. برای تومورهای کوچک و خوش‌تعریف مغزی، دستگاه‌هایی مانند گامانایف (Gamma Knife) یا سایبرنایف (CyberKnife) که رادیوسرجری استریوتاکتیک فوق‌دقیق انجام می‌دهند، اغلب بهترین انتخاب محسوب می‌شوند.
در مواردی که تومور نزدیک به اندام‌های حیاتی قرار دارد و نیاز به محافظت حداکثری از بافت‌های سالم اطراف است، پرتودرمانی پروتون (Proton Therapy) به دلیل ویژگی خاص انتشار انرژی، برتری دارد. برای تومورهایی که در حین درمان حرکت می‌کنند (مانند تومورهای ریه یا کبد)، MR-Linac (مانند Elekta Unity) که امکان تصویربرداری MRI در زمان واقعی و تطبیق لحظه‌ای پرتو را فراهم می‌کند، دقت بی‌نظیری ارائه می‌دهد.
با این حال، شتاب‌دهنده‌های خطی (LINACs) پیشرفته با قابلیت‌هایی مانند IMRT و VMAT، همچنان پایه و اساس پرتودرمانی مدرن هستند و طیف وسیعی از سرطان‌ها را با دقت و کارایی بالا درمان می‌کنند. در نهایت، بهترین دستگاه، آن است که توسط یک تیم تخصصی و باتجربه، متناسب با نیازهای خاص هر بیمار انتخاب و به کار گرفته شود.
کدام بیمارستان بهترین دستگاه پرتو درمانی دارد؟
در ایران نیز چندین بیمارستان و مرکز درمانی به دستگاه‌های پرتودرمانی پیشرفته مجهز هستند و انتخاب بهترین مرکز به نوع سرطان و نیازهای خاص بیمار بستگی دارد. از جمله مراکز شاخص در تهران و سایر شهرها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
انستیتو کانسر مجتمع بیمارستانی امام خمینی (ره) تهران: این مرکز یکی از بزرگترین و مجهزترین مراکز دولتی در کشور است. این انستیتو به شتاب‌دهنده‌های خطی (LINAC) پیشرفته و همچنین سایبرنایف (CyberKnife) مجهز است که امکان رادیوسرجری دقیق برای تومورهای مغز، ستون فقرات و سایر نقاط بدن را فراهم می‌کند. همچنین دارای دستگاه سی‌تی‌سیمولاتور برای طراحی دقیق درمان است.
بیمارستان شریعتی تهران: این بیمارستان نیز از مراکز مهم دولتی است که در زمینه درمان سرطان فعال بوده و دارای بخش پزشکی هسته‌ای و رادیوتراپی است، اگرچه جزئیات خاص دستگاه‌های پرتودرمانی آن در دسترس عموم کمتر بیان شده است، اما انتظار می‌رود به شتاب‌دهنده‌های خطی مجهز باشد.
بیمارستان محک (بیمارستان فوق تخصصی سرطان کودکان محک): این بیمارستان تنها مرکز اختصاصی درمان سرطان کودکان در ایران است و به همین دلیل اهمیت ویژه‌ای دارد. بیمارستان محک مجهز به دستگاه‌های رادیوتراپی پیشرفته (شتاب‌دهنده‌های خطی) است که به طور خاص برای کاهش عوارض جانبی در کودکان طراحی شده‌اند.
بیمارستان عرفان تهران: این بیمارستان از مراکز خصوصی پیشرو است و طبق گزارش‌ها به دستگاه‌های Varian TrueBeam و Elekta Versa HD مجهز است که از جمله LINACهای مدرن با قابلیت‌های IMRT و VMAT محسوب می‌شوند.
مرکز پرتودرمانی نگین آزادی (تهران): این مرکز نیز دارای دستگاه Elekta Versa HD است.
بیمارستان مهر تهران: این بیمارستان نیز از دیگر مراکز خصوصی است که به دستگاه Varian TrueBeam مجهز است.
بیمارستان رضوی مشهد: این بیمارستان در مشهد، به داشتن دستگاه‌های پرتودرمانی پیشرفته از جمله دو دستگاه Artiste (از شرکت زیمنس) اشاره کرده است که قابلیت‌های طراحی درمان سه‌بعدی و تکنیک‌های نوین رادیوتراپی را دارند. همچنین بخش رادیوتراپی انکولوژی بیمارستان امام رضا (ع) مشهد نیز اخیراً به سی‌تی اسکن سیمولاسیون و دستگاه براکی‌تراپی (رادیوتراپی داخلی) مجهز شده است.
بنابراین، بهترین بیمارستان در ایران برای پرتودرمانی، بیمارستانی است که با توجه به نوع خاص سرطان و نیازهای فردی بیمار، به دستگاه‌های مناسب و تیم تخصصی مجرب دسترسی داشته باشد. توصیه می‌شود برای انتخاب نهایی، با پزشک متخصص انکولوژی یا متخصص رادیوتراپی خود مشورت کنید.
آینده دستگاه پرتو درمانی
آینده پرتودرمانی به سمت درمان‌های شخصی‌سازی‌شده‌تر و دقیق‌تر در حال حرکت است. ادغام هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و تصویربرداری پیشرفته در دستگاه‌های پرتودرمانی، امکان ایجاد برنامه‌های درمانی سازگار و پاسخ‌محور را فراهم می‌کند. هدف نهایی، ارائه حداکثر دوز به تومور با حداقل آسیب به بافت‌های سالم اطراف و در نتیجه بهبود نتایج درمانی و کیفیت زندگی بیماران است.
در نهایت، انتخاب نوع دستگاه و روش پرتودرمانی مناسب، تصمیم پیچیده‌ای است که توسط یک تیم چندرشته‌ای متشکل از انکولوژیست‌های پرتو، فیزیکدانان پزشکی، دزیمتریست‌ها و رادیوتراپیست‌ها با در نظر گرفتن نوع سرطان، مرحله بیماری، سلامت عمومی بیمار و ترجیحات او انجام می‌شود. پیشرفت‌های مداوم در تکنولوژی پرتودرمانی به معنای امید بیشتر برای بیماران سرطانی در سراسر جهان است.
منبع1: https://www.elekta.com/products/radiation-therapy
منبع2: https://www.mdanderson.org/cancerwise/what-are-the-types-of-radiation-therapy
سوالات متداول
دستگاه پرتودرمانی ابزاری تخصصی برای ارسال اشعه‌های پرانرژی مانند اشعه ایکس یا پروتون است که برای از بین بردن یا کوچک کردن سلول‌های سرطانی به‌کار می‌رود.
متداول‌ترین دستگاه، دستگاه شتاب‌دهنده خطی یا LINAC است که اشعه ایکس پرانرژی تولید کرده و آن را به‌صورت دقیق به ناحیه موردنظر در بدن هدایت می‌کند.
در پرتودرمانی با پروتون از ذرات باردار (پروتون‌ها) به‌جای فوتون استفاده می‌شود. این روش دقت بالاتری دارد و به بافت‌های سالم اطراف کمتر آسیب می‌زند.
براکی‌تراپی نوعی پرتودرمانی داخلی است که در آن منابع پرتوزا مستقیماً در داخل یا نزدیک تومور قرار داده می‌شوند. دستگاه‌های مخصوصی برای قرار دادن این منابع مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در پرتودرمانی استریوتاکتیک (مانند CyberKnife یا Gamma Knife) از دقت بسیار بالا برای رساندن دوزهای بالای اشعه در چند جلسه محدود استفاده می‌شود که مناسب تومورهای کوچک یا مغزی است.
خیر، تجهیزات پیشرفته مانند پروتون‌تراپی یا CyberKnife در مراکز درمانی خاص و پیشرفته وجود دارند و در همه بیمارستان‌ها در دسترس نیستند.
بله، نوع دستگاه و روش پرتودرمانی باید متناسب با نوع، محل و مرحله سرطان انتخاب شود. پزشک متخصص رادیوانکولوژی بهترین گزینه را پیشنهاد خواهد داد.
بله، دستگاه‌های مدرن پرتودرمانی بسیار دقیق هستند و به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که حداکثر اشعه به تومور برسد و حداقل آسیب به بافت‌های سالم وارد شود.
معمولاً بین ۱۰ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد، اما بخش اعظم آن صرف آماده‌سازی و تنظیم موقعیت بدن است؛ خود تابش فقط چند دقیقه زمان می‌برد.
بله، مثلاً پرتودرمانی استریوتاکتیک یا پروتون‌تراپی معمولاً با تعداد جلسات کمتر و دوز بالاتر انجام می‌شود، در حالی‌که پرتودرمانی معمولی ممکن است به جلسات بیشتری نیاز داشته باشد.
